Cognitieve dissonantie; waarom ook jij inconsistent bent.

Heb je weleens iets gekocht waar je achteraf toch minder blij mee was, maar waarbij je je keuze voor dit product fel hebt verdedigd tegenover je vrienden? Of hoorde je recent over een onderzoek dat absoluut niet kan kloppen, omdat het niet past bij jouw wereldbeeld? Dit zijn voorbeelden waarin cognitieve dissonantie een rol speelt. Wil je weten wat cognitieve dissonantie is en hoe je het kan herkennen? Lees verder en je herkent het overal om je heen, niet alleen bij anderen, maar zeker ook bij jezelf.

It’s about consistency

Ryan Tannehill

Wat is cognitieve dissonantie?

De term cognitieve dissonantie valt uiteen in twee delen. Allereerst gaat het over cognitie, wat zoveel betekent als het vermogen tot kennisverwerving. Het heeft dus te maken met kennis opdoen en iets leren. Het tweede deel, dissonantie, wordt gedefinieerd als een onaangename spanning door tegenstrijdige gevoelens of gedachten. Nemen we deze twee termen samen, dan gaat cognitieve dissonantie dus over kennis opdoen die tegenstrijdig is met de kennis die je al hebt. Het gevolg daarvan is een gevoel van spanning.

De oorsprong van cognitieve dissonantie

In zijn boek A Theory of Cognitive Dissonance uit 1957 stelt Leon Festinger dat mensen streven naar het verkleinen van dissonantie en daarvoor hun opvattingen of gedrag aanpassen. Mensen willen graag consistent blijven, onder andere met de opvattingen die ze al hebben.

Cognitieve dissonantie is het principe dat we alles binnen onze macht aanwenden om ideeën of opvattingen die niet in lijn met elkaar zijn, toch tot een logisch geheel te maken. Anders gezegd: we praten alles dat krom is in ons hoofd recht. Het doel daarvan is om het ongemakkelijke gevoel dat de tegenstrijdigheid in ons oproept te verzachten. Dit kunnen gevoelens zijn als onrust, schaamte, verdriet, pijn, stress of spijt.

You cannot perform in a manner inconsistent with the way you see yourself.

Zig Ziglar

Is cognitieve dissonantie hetzelfde als hypocrisie?

Wat is het verschil tussen cognitieve dissonantie en hypocrisie?

Bij cognitieve dissonantie zijn verschillende opvattingen niet in lijn met elkaar, wat resulteert in spanning die we willen wegnemen. Hypocrisie gaat over gedrag. Je gedraagt je op een manier die niet past bij je overtuiging. Hypocrisie is dus een manier van omgaan met de spanning die je ervaart als gevolg van cognitieve dissonantie. 

Een voorbeeld van hypocrisie is een voedingscoach die zelf elke avond op de bank zit met een zak chips en een blik bier. Hypocrisie is slechts een van de mechanismen die we inzetten voor het omgaan met cognitieve dissonantie. Verderop in dit artikel licht ik nog 3 veelvoorkomende coping mechanismen toe.

Hoe herken je cognitieve dissonantie?

Iedereen ervaart in meer of mindere mate cognitieve dissonantie. Daarmee is het nog niet eenvoudig te herkennen, ook niet – of juist niet – bij jezelf. Een aantal indicatoren van cognitieve dissonantie zijn:

• Een gevoel van ongemak wanneer je nieuwe informatie onder ogen krijgt of wanneer je een beslissing neemt.
  
• Achteraf probeer je een logische verklaring te bedenken voor een besluit of actie die je in het verleden hebt genomen. 
  
• Bepaalde besluiten of opvattingen verberg je uit schaamte voor anderen.
  
• Je onderneemt dingen vanwege sociale druk en niet omdat je het wilt.

In het algemeen geldt dat wanneer je iets doet dat niet in lijn is met wie je bent of wie je wilt zijn, cognitieve dissonantie op de loer ligt.

Hoe gaan we om met cognitieve dissonantie?

Er zijn grofweg drie methoden die mensen inzetten voor het omgaan met cognitieve dissonantie.

1. Externaliseren van de locus of control

Het eerste coping mechanisme bij cognitieve dissonantie is het externaliseren van de locus of control . Dit wil zeggen dat je de schuld buiten jezelf zoekt. De reden dat je die promotie niet hebt gekregen is omdat je baas je niet mag. Dat het je niet lukt om af te vallen ligt aan alle ongezonde snacks die in de supermarkt op ooghoogte liggen. En ga zo maar door.

2. Rationaliseren

Een tweede manier die mensen inzetten voor het omgaan met cognitieve dissonantie is rationaliseren. Dit is een mechanisme waarbij je informatie of een gemaakte keuze uitlegt aan de hand van logica of met een rationele verklaring. Rationalisatie kent 2 stappen:

1. Je neemt een beslissing, actie of velt een oordeel met een bepaalde reden (of zelfs zonder specifieke reden).
2. Je bedenkt een logisch redenatie achter je in stap 1 gemaakte keuze, actie of oordeel, dat past binnen jouw wereldbeeld.

Keuzes maken is lastig. Als je eenmaal een keuze hebt gemaakt, dan zal je die in je hoofd voor jezelf ook willen verantwoorden. “Ik heb nu misschien wel last van dit probleem, maar dat andere product had ook veel nadelen.”

De vos en de druiven

Een voorbeeld van rationalisatie is de klassieke fabel van Aesopus over de vos en de druiven. De vos in dit verhaal heeft honger en wilt druiven eten, maar ze hangen te hoog. Na enkele pogingen geeft de vos het op en roept dat hij de druiven toch niet wilde, omdat ze zuur zouden zijn. Ook tegenwoordig zijn hier voorbeelden van te vinden. Neem bijvoorbeeld die collega die is overgeslagen voor een promotie en vervolgens vertelt dat hij de functie toch niet echt wilde.

Bij mij valt het nog wel mee

Een andere vorm van rationalisatie is het maken van een vergelijking. Dat ziet er dan uit als: “Ja, ik heb dan wel last van <een probleem>, maar dat is lang niet zo slecht als <het probleem van een ander>”. Zo’n vergelijking kan zowel betrekking hebben op een andere persoon (“ik heb het lang niet zo slecht als die ander”) of op een andere situatie (“het zou nog veel erger zijn als ik ook nog…”).

Veel mensen willen gezonder leven. Kijken ze echter naar hun lichaam dan denken ze al snel: “natuurlijk, het zou iets beter kunnen, maar kijk eens hoeveel echt dikke mensen er zijn”. Bij mij valt het heel erg mee”.

Het raakt aan het diepste van je zijn, je identiteit

Het wegstoppen van je ware mening of gevoel kan je ook onder rationalisatie scharen. Een reden voor het wegstoppen van je ware overtuiging is de angst verstoten te worden door de groep waartoe je behoort. Zo zijn er in Amerika boeren die fel ontkenner zijn van klimaatverandering, maar die ondertussen wel maatregelen nemen om klimaatverandering tegen te gaan. Dat klinkt vreemd, totdat je er langer over nadenkt. Een afwijkende mening zou kunnen resulteren in verstoting uit de gemeenschap. Dat raakt aan je diepste zijn; het tornt aan de kern van je identiteit. 

3. Confirmation bias

De derde manier die we inzetten wanneer we te maken krijgen met tegenstrijdige ideeën is de confirmation bias. In het geval van confirmation bias ga je actief op zoek naar waarnemingen die passen binnen het wereldbeeld dat je al hebt. Informatie die past bij wat je al gelooft neem je over, andere informatie negeer je.

Hou je van een goed glas wijn en lees je een artikel waaruit blijkt dat wijn slecht voor je is, dan zie je direct dat het onderzoek niet deugt; de sample size is te klein, de vraagstelling is suggestief en de onderzoeker had belang bij de uitkomst van het onderzoek. Wat een onzin! Lees je echter over onderzoek waaruit blijkt dat een glas wijn per dag goed is voor je hart en bloedvaten, dan neem je dat direct voor waarheid aan.

Vijf voorbeelden van cognitieve dissonantie

Cognitieve dissonantie laat zich het best illustreren aan de hand van voorbeelden. Na het doornemen van deze voorbeelden zal je het fenomeen op veel plekken en in verschillende situaties gaan herkennen.

Dit is echt een hele goede partij

Wat ik merk is dat mijn enthousiasme voor een product of dienst ten kostte gaat van mijn kritische blik. Zo ben ik groot fan van DenkProducties, een sympathieke club met gedreven mensen die seminars organiseert met topsprekers uit binnen- en buitenland. Uiteraard hebben ook zij de impact van de Coronapandemie gevoeld. DenkProducties besloot daarop ook digitale seminars aan te bieden. Tijdens deze seminars merkte ik dat de ervaring veel minder was dan die bij de fysieke beleving. Toch bleef ik volhouden dat het best oké was en dat het nog steeds heel gaaf was. In werkelijkheid was het vermoeiend om lang achter een scherm te zitten. Ik deed zeker nieuwe inzichten op, maar de ervaring kwam niet in de buurt van die van een fysiek evenement.  

Dit is natuurlijk een praktijkvoorbeeld van confirmation bias, waarbij ik blind was voor de waarnemingen die niet binnen mijn beeld van deze partij pasten. Leuk om te vermelden is dat ik bij DenkProducties uiteindelijk een digitaal seminar met Duncan Wardle (het voormalig hoofd innovatie van Disney) heb gevolgd, dat wel enorm veel energie gaf.

Voeding en gezondheid

Eerder gaf ik het voorbeeld van het al dan niet gezonde effect van het drinken van een glas wijn. De categorie sport en gezondheid is een makkelijk startpunt als je op zoek bent naar voorbeelden van cognitieve dissonantie en specifiek naar confirmation bias. De reden hiervoor is dat voeding iets is waarmee we allemaal te maken hebben en er wordt (mede daardoor) ook veel onderzoek naar gedaan.

Een bekend voorbeeld is roken. Iedereen weet dat roken slecht voor de gezondheid is. Toch zijn er rokers die je zullen vertellen dat hum oma een leven lang heeft gerookt en 90 jaar oud is geworden. Er zijn zelfs mensen die stellen dat ze roken belangrijker vinden dan hun gezondheid.

Denk ook aan de onderzoeken waar het eten van vlees in verband wordt gebracht met bepaalde typen kanker of onderzoek waaruit blijkt dat je door te denken aan spieren al spieren ontwikkeld. Mooi, kan je lekker op de bank blijven liggen. Nu valt er op veel van deze onderzoeken echt wel wat af te dingen, maar ga de volgende keer dat je over een onderzoek leest eens bij jezelf na wat je eerste reactie is.

Deze kassa is beter

Herken je dat, dat je in de rij voor de kassa staat en een keuze moet maken of je in je rij blijft of overstapt naar een andere kassa? Je besluit over te stappen naar een andere kassa om vervolgens te zien dat de mensen die achter je stonden in de eerste rij eerder aan de beurt zijn. Je troost jezelf met de gedachte dat deze kassière veel vriendelijker is. Daarbij was je eigenlijk ook wel toe aan een moment van rust en bezinning. Een typisch geval van rationalisatie.

Een extreem geval van cognitieve dissonantie

Een extreme vorm van cognitieve dissonantie is het stockholmsyndroom. Hierbij ontwikkeld een gegijzelde sympathie voor zijn of haar gijzelnemer. De tegenstrijdige waarnemingen die tot de dissonantie leiden zijn dat de gijzelnemer enerzijds de vrijheid van de gegijzelde ontneemt, maar hem of haar ondertussen ook voorziet in basisbehoeften zoals voedsel en drank.

En dan nu iets dichter bij huis…

De eerdergenoemde voorbeelden zijn redelijk onschuldig, dus laten we een voorbeeld nemen waarbij het ook jou raakt. Ik ga ervan uit dat je gelooft dat klimaatverandering bestaat en dat wij mensen daar mede veroorzaker van zijn. Je weet ook dat de impact die je hier zelf direct op hebt ligt bij minder vliegen, minder vlees eten en andere keuzes maken voor de producten en diensten die je afneemt. Toch is de kans groot dat je dit niet doet. Argumenten zijn daarbij vaak iets als “de impact die ik heb is minimaal” of “er is veel meer klimaatwinst te behalen bij de grote industrie”. Je weet dus dat je mede veroorzaker bent van klimaatproblemen. Toch pas je jouw gedrag hier niet of maar zeer beperkt op aan. 

Wat niet helpt is dat de feedbackloop te lang is. De pijnprikkel van het gedrag dat je nu laat zien ga je pas over vele jaren echt voelen. Ondertussen komen er allerlei andere urgente zaken voorbij, waar je je tijd liever aan besteed. Wanneer wordt het klimaat belangrijk genoeg om je eigen gedrag aan te passen?

Als cognitieve dissonantie een gegeven is, wat werkt dan wel?

Cognitieve dissonantie is onontkoombaar en overal om je heen. Hoe kan je er op een goede manier mee omgaan?

Het is belangrijk om je te realiseren is dat jij bepaalt hoe je omgaat met de spanning die tegenstrijdige ideeën of opvattingen opleveren. Ga je bij nieuwe informatie op zoek naar wat er mis is met deze informatie, of treed je het tegemoet met nieuwsgierigheid?

Het tegenovergestelde van dissonantie is consonantie. Bij consonantie zijn je ideeën en denkbeelden in lijn met elkaar. Pas je dit op jou als persoon toe dan noem je dit ook wel congruentie: je weet wat je wilt en doet de dingen die daarmee in lijn liggen. Maar hoe weet je dan wat je wilt? 

Begin met het werken aan jouw persoonlijke mission statement. Stel vervolgens doelen die daarmee in lijn zijn en zorg dat je ze behaalt.

I’m inconsistent, even to myself.

Bob Dylan