Ervaar je keuzestress? Zo ga je daar effectief mee om!

Dagelijks maak je grofweg 30.000 keuzes. 30.000! Lang niet al die keuzes maak je bewust, maar je moet wel omgaan met de gevolgen van de keuzes die je maakt. Het deel van de keuzes dat je wel bewust maakt kan nog steeds overweldigend zijn. Dit kan leiden tot keuzestress. Er zijn dan zo veel keuzes te maken dat je bang bent het verkeerde te kiezen. Soms besluit je daardoor de keuze maar helemaal niet te maken. Waarom ervaar je keuzestress? Hoe gaan verschillende mensen daarmee om? En wat kan je doen om hier effectiever mee om te gaan? In dit artikel lees je hoe je de druk van keuzestress kan verminderen en zo bewuster omgaat met de keuzes waar je wel op wilt focussen. 

In any moment of decision, the best thing you can do is the right thing, the next best thing is the wrong thing, and the worst thing you can do is nothing.

Theodore Roosevelt

We hebben steeds meer keuzevrijheid

Vroeger was er minder keuze. Tegenwoordig kunnen we kiezen uit meer kledingstukken dan we ooit zullen dragen, er zijn meer soorten shampoo dan ik verschillende soorten haar ken en in de supermarkt kom ik nog steeds producten tegen waar ik niet eerder van had gehoord. Maar is al die keuze wel zo goed? Maakt het ons gelukkiger?

Het hebben van keuzes houdt nauw verband met het gevoel van autonomie en controle over ons leven. Wanneer je niets te kiezen hebt, dan voelt het alsof de keuzes voor jou worden gemaakt. Je leven wordt dan feitelijk voor je bepaald. Daarom is het fijn keuze te hebben. Het gevoel van controle over de koers van ons leven hangt nauw samen met onze gelukservaring en algemeen welzijn.

Het kan echter ook doorslaan. Wanneer we te veel keuzes of mogelijkheden voor onze kiezen krijgen dan voelt dit overweldigend. Het kan leiden tot een gevoel van stress of paniek. Dit teveel aan keuzes leidt vaak tot het helemaal niet maken van een keuze. Paradoxaal genoeg is ook dat een keuze: je kiest om niet te kiezen.

Het gaat er dus om een juiste balans te vinden voor het aantal keuzes waarbij jij je prettig voelt. Dit is het optimum zoals weergegeven in onderstaande figuur.

Er zitten twee niveaus aan keuzestress. Enerzijds is het aantal keuzes dat we maken enorm toegenomen. Vroeger was er geen televisie of computer, dus hoefde je ook niet te bepalen of je daar je tijd aan wilde besteden. Anderzijds is ook het aantal mogelijke uitkomsten gigantisch gegroeid. Wil je televisie kijken, Netflix, of toch liever online gamen?

Wat die keuzevrijheid ons oplevert

Zonder keuzevrijheid is de kans dat een product of dienst aansluit bij jouw wensen gering. Meer keuze vergroot de kans dat je hetgeen je zoekt ook daadwerkelijk vindt. Hoe meer keuze, des te groter de kans op een passende oplossing. 

Hier kleeft echter ook een groot nadeel aan. Bij een gebrek aan keuze is het makkelijk om de verantwoordelijkheid voor een slechte uitkomst buiten jezelf te zoeken. Je had immers niets te kiezen, dus kan je ook niet verantwoordelijk gehouden worden voor het resultaat.

Krijg je meer opties, dan ligt de verantwoordelijkheid voor het maken van de juiste keuze ineens wel bij jou. Je kan dan niemand anders dan jezelf verantwoordelijk houden voor het resultaat. Met het toenemende aantal keuzes en mogelijkheden neemt dus ook de kans op het maken van een verkeerde beslissing toe.

Ik wil gewoon een boterham met pindakaas

Laat me de hoeveelheid keuzes illustreren aan de hand van een voorbeeld. Je wilt graag een boterham met pindakaas eten. Vroeger was dit heel overzichtelijk. Je kocht een brood en een pot pindakaas en alle ingrediënten voor je lunch waren beschikbaar. Hoe anders gaat dat tegenwoordig?

Het start met de keuze voor de supermarkt. Waar ga je boodschappen doen? Online of in een fysieke winkel? En bij welke winkel dan? Toegegeven, dit is vaak een eenvoudige keuze, namelijk de supermarkt die dichtbij is. Tenzij je besluit toch met de auto te gaan, dan is voldoende parkeerruimte ineens een belangrijke factor om mee te nemen in je overweging.

Eenmaal aangekomen bij de supermarkt besluit je een mandje te nemen, je hebt immers weinig boodschappen nodig. Pak je een zelfscanner, of kies je later voor een kassa? Voordat je bij het schap met brood bent heb je al talloze onbewuste keuzes gemaakt over een scala aan producten. Bij het brood heb je de keuze tussen puntjes, bolletjes, wit, bruin, spelt, volkoren, meergranen, wel of niet zelf afbakken en ga zo maar door. Je pakt een brood en loopt door naar het schap met pindakaas. Welk merk kies je? Wil je extra smeuïg? Hou je van extra stukjes pinda? Biologisch misschien?

De crux van keuzestress

Het voorbeeld hierboven illustreert de enorme hoeveelheid keuzes en mogelijkheden waar we dagelijks mee geconfronteerd worden. De kans dat je uit alle broden en potten pindakaas precies diegene kiest die jij het lekkerst vindt is vrij klein. Ben je eenmaal aan het lunchen dan is de kans groot dat je blijft denken “Hoe zou die andere optie smaken?”.

Het voorbeeld voelt wellicht wat gekunsteld aan, maar ik herken keuzestress wel degelijk in mijn dagelijks leven. Iets meer dan een jaar geleden ben ik verhuisd. Als je jouw stressbestendigheid wilt testen dan kan ik je aanraden een huis te verbouwen. Een specifiek keuzemoment kan ik me nog goed voor de geest. Het duurde namelijk meerdere dagen voordat mijn vrouw en ik een keuze hadden gemaakt voor de toiletpot dat we wilden installeren. Een toiletpot! 

Toch is ook dat goed gekomen. Achter de keuze voor een toiletpot (we hebben uiteindelijk een prachtig exemplaar uitgezocht) zat namelijk nog enige urgentie. Pijnlijker wordt het wanneer keuzestress uitmondt in het helemaal niet maken van een keuze. Tijdens dezelfde verbouwing hebben we namelijk ook direct elektra naar de zolder laten aanleggen, zodat we daar later eenvoudig zonnepanelen op zouden kunnen aansluiten. We zijn nu ruim een jaar verder en er liggen nog steeds geen zonnepanelen. Eerst moeten we besluiten of we die willen kopen of leasen, welke panelen we willen laten installeren, hoeveel we er willen, bij welke partij, et cetera. 

Door het gebrek aan urgentie en de grotere financiële belangen is deze keuze tot op heden blijven liggen. In jouw geval zijn het misschien geen zonnepanelen maar is het de keuze voor een zorgverzekering, een nieuwe stap in je carrière of een nieuwe hobby die je uitstelt.

Even a correct decision is wrong when it was taken too late.

Lee Lacocca

Waarom is het erg als je geen keuzes maakt? 

Het onvermogen een keuze te maken of in actie te komen door de veelheid aan mogelijkheden staat bekend als analysis paralysis. Hoe erg is het als je dit ervaart? Als je het gevoel hebt overspoeld te worden met keuzes, dan is dat natuurlijk niet fijn. Toch kan je je afvragen hoe erg het is wanneer je ervoor kiest keuzes niet te maken. Afwachten hoeft zeker niet altijd een probleem te zijn. 

Toch is het dat vaak wel. De essentie is namelijk dat bepaalde beslissingen te belangrijk zijn om niet zelf te nemen. Laat dat nou net de lastigere keuzes met meer impact zijn die ook meer moeite en energie kosten. Door opties open te houden blijven ze terugkomen in je hoofd en krijg je sneller het gevoel dat het allemaal te veel is. Zo leidt analysis paralysis tot stress en spanning.

Stel je keuzes uit om een gevoel van spijt te voorkomen? Daar kan je dan direct mee ophouden. Er bestaat namelijk zoiets als ‘verwachte spijt’. Dat is een gevoel van spijt dat je ervaart van de mogelijk nadelige uitkomst van een keuze. Wellicht helpt het dit in gedachten te houden de volgende keer dat je een keuze uitstelt.

Hoe je keuzestress in je voordeel laat werken

Keuzestress hoeft niet alleen nadelig te zijn. Je kan het ook gebruiken om mensen richting het door jou gewenste gedrag te sturen. Iedereen die weleens aan de bestelstraat van een webshop heeft gewerkt zal hiermee bekend zijn. 

Elke keuze die je als bezoeker van een website moet maken, is een potentieel afhaakmoment. Het moeten maken van een afweging leidt in veel gevallen tot uitstel of zelfs afstel. Zorg er dus voor dat je barrières zo veel mogelijk wegneemt. Laat zien wat de meest gekozen optie is, zorg dat gegevens automatisch worden ingevuld en geef niet te veel opties voor de configuratie van je product. Er zijn mensen die van de toepassing van dergelijke principes hun beroep hebben gemaakt, dus een beknopte samenvatting van dit werkveld is wat veel gevraagd voor dit artikel. Als ik toch een poging zou doen de essentie in één zin te vatten, dan zou het de volgende zijn: Zorg dat de gemakkelijkste keuze ook resulteert in het gewenste gedrag.

Wat de moeite waard is om extra aan te stippen is de kracht van ‘verliestaal’. Door je aanbod te framen in termen van verlies zijn mensen eerder geneigd actie te ondernemen. Meer hierover lees je in het artikel over dit concept genaamd prospect theorie.

Wat je kan doen tegen keuzestress

De hoeveelheid keuzes die op je af komt en de bijbehorende keuzemogelijkheden gaan niet afnemen. Sterker nog, deze zullen alleen maar groter worden. Hoe kan je daar op een effectieve manier mee omgaan en keuzestress voorkomen?

Realiseer je dat geluk een grote rol speelt

Verwar een goede keuze niet met een keuze met een goede uitkomst. Dit gebeurt vaker dan je denkt. Kan je een goede keuze noemen die je in het verleden hebt gemaakt, maar die een slechte uitkomst had? Als je er al een kon bedenken dan kostte dat waarschijnlijk enige moeite. Dit heeft twee oorzaken. 

De eerste is dat wanneer we nieuwe informatie ontvangen, we ons de wereld niet meer kunnen voorstellen zonder die informatie. Vanaf het moment dat je een nieuw paradigma omarmt ben je niet meer in staat een goede voorstelling te maken vanuit je eerdere wereldbeeld. Daniel Kahneman noemt dit principe in zijn boek Thinking Fast and Slow de hindsight bias.

De tweede oorzaak is dat we een goede uitkomst relateren aan een goede keuze en een slechte uitkomst linken aan een slechte keuze. De impact van deze outcome bias is enorm. We maken over het algemeen een grove onderschatting van de rol die geluk speelt in onze keuzes. Hierdoor overschatten we de kwaliteiten van politici of CEO’s die mazzel hadden met de uitkomst van hun beslissingen, terwijl juiste beslissingen van beleidsmakers worden bekritiseerd op basis van een slechte uitkomst. Zo houden we mensen in het zadel die onverantwoorde risico’s nemen die toevallig goed uitpakken. 

The past is always too simple to explain.

Daniel Kahneman

Focus op goed genoeg

Wanneer het aankomt op het maken van keuzes dan kan je mensen opdelen in twee categorieën, namelijk maximizers en satisficers. 

Maximizers gaan op zoek naar het beste. Hebben ze een leuk koffietentje gevonden, dan struinen ze de omgeving af op zoek naar een nog betere optie. Hebben ze een leuke baan, dan houden ze hun oren en ogen open voor een volgende kans die voorbij komt. Kortom, het kan altijd beter in de ogen van een maximizer.

Satisficers daarentegen zoeken naar goed genoeg. Hebben zij een leuke koffietent gevonden dan kunnen ze daar voortaan fijn gebruik van maken. Die leuke baan zorgt dat ze met veel plezier door de dag gaan. Voor de satisficer is meer niet altijd beter.

De verschillen tussen maximizers en satisficers komen op verschillende fronten tot uiting. Objectief gezien doen maximizers het vaak beter. Ze weten een betere deal binnen te halen of krijgen meer salaris door verder te gaan in onderhandelingen. Het nadeel is dat ze dit zelf niet zo ervaren. Het voelt niet alsof ze het beter doen, want het kan altijd beter. Hierdoor zijn ze over het algemeen gestrester, nerveuzer en ontevredener dan satisficers. Satisficers zijn gelukkiger en herstellen sneller van de impact van negatieve gebeurtenissen. Paradoxaal genoeg zijn satisficers de daadwerkelijke maximizers. Hebben ze iets gevonden dat goed genoeg is, dan verspillen ze niet langer tijd, geld of energie in een zoektocht naar iets beters. 

Wil je meer focussen op goed genoeg en reflecteren op wat je al hebt? Misschien is dit een mooi moment om te starten met een dagelijkse routine van dankbaarheid.

Automatiseer triviale keuzes

De tijd die je kwijt bent aan het maken van triviale keuzes kan je beter besteden. Zorg dus dat je deze keuzes onbewust maakt zodat je tijd overhoudt voor de keuzes die wel van belang zijn. Waar ik op doel is het opstellen van regels die je helpen in het dagelijks leven. Noem ze leefregels als je wilt, of – zoals Barry Schwartz in zijn boek The paradox of choice – tweede orde beslissingen.

Zelf heb ik verschillende leefregels voor de verschillende domeinen van mijn leven. Ik deel er drie met je, zodat je een idee hebt hoe dit voor je kan werken. Een financiële leefregel is: ik betaal rekeningen altijd dezelfde dag nog. Zo hoef ik niet na te denken wat ik met een rekening doe als die binnenkomt en ik ben er in één keer vanaf. Bijkomend voordeel is dat de ontvanger hier vaak ook erg blij mee is.

De tweede leefregel heeft te maken met vitaliteit, namelijk: alcohol en snacks zijn voor in het weekend. Een belangrijke nuance die hierin verpakt zit is dat er niet staat dat ik doordeweeks geen alcohol drink of niet snack. Is er een speciale gelegenheid, dan drinkt ik graag een glas mee. In het algemeen zijn leefregels zo opgesteld dat het een wens of streven aangeeft. Je zal je er misschien niet altijd aan houden, maar het geeft wel een doel aan. Een derde leefregel illustreert dat goed: Ik vertel altijd de waarheid, ook tegen mijzelf.

Een leefregel is dus een standaard die je voor jezelf bepaald. Door vegetarisch te eten limiteer je de keuze in veel restaurants, door alleen duurzame kleding te dragen hoef je minder winkels langs en ga zo maar door.

Creëer routines

Routines ontstaan niet zomaar. Het kost veel moeite een gewoonte te creëren. Het voordeel is dat als ze eenmaal zijn gevormd, je ze niet zomaar meer kwijtraakt. Begin je werkdag bijvoorbeeld steevast met het opschrijven van 3 dingen die je die dag wilt bereiken. Dit helpt de rest van de dag bij het maken van keuzes. Met een gewoonte zorg je dat je keuzes niet langer actief hoeft te maken, het gaat voortaan op de automatische piloot.

Every true decision is followed by an action.

Tony Robbins