Learned helplessness: hoe je overtuigingen je tegenhouden jouw maximale potentie te benutten

Op school was ik nooit de beste leerling, ondanks het gemak waarmee ik over het algemeen nieuwe kennis opneem. Mijn brede interesse werkt me hierin tegen: zodra ik de basis begrijp haak ik snel af, op zoek naar nieuwe kennis. Hierdoor zijn er periodes in mijn schoolgaande level geweest, waarin ik vrij regelmatig met slechte cijfers thuis kwam. Gelukkig had ik altijd het perfecte excuus: “de toets was veel te moeilijk” of “er waren heel veel lage cijfers”. In beide gevallen legde ik het probleem buiten mezelf neer, terwijl er uiteindelijk maar één oorzaak aan te wijzen was voor de slechte prestatie: ikzelf!

Je hebt vast ook zo’n vak gehad waarvan je dacht: “ik haal steeds slechte cijfers, ik ga het toch nooit leren, ik stop ermee”. Dit is een schoolvoorbeeld (pun intended)  van learned helplessness; het gevoel – door eerdere ervaringen – dat je hulpeloos bent ten opzichte van de situatie. Je kan het niet en het gaat je ook niet lukken. Daarbij ligt dat natuurlijk ook niet aan jou. Het gevolg is dat je niet meer de moeite neemt om de situatie te veranderen, waardoor je niet verder komt.

What you think, you create. What you feel, you attract. What you imagine, you become

Rhonda Byrne

Hoe je een olifant met een theedoek op zijn plaats houdt

Om learned helplessness verder toe te lichten, maken we een uitstapje naar het dierenrijk. We beginnen bij de olifant.

Olifanten zijn ontzettend slimme dieren en we weten allemaal dat ze ook geweldig sterk zijn. Maar wist je ook dat je olifanten met een theedoek op hun plek kan houden, zonder dat ze weglopen?

Hoe dat kan?

Het antwoord ligt – uiteraard – bij learned helplessness. In landen als India, waar ze olifanten inzetten voor het toerisme, binden ze een poot van een baby olifanten met een ketting vast aan een paal. Doordat de olifant nog klein is, lukt het hem niet om de paal waaraan de ketting vastzit los te trekken. Na een aantal dagen proberen geeft hij het uiteindelijk op en blijft hij op zijn plaats. Hij heeft geaccepteerd dat dit nou eenmaal de situatie is en dat hij die niet kan beïnvloeden.

Wanneer de olifant volwassen is, dan heeft hij deze overtuiging nog steeds. Hij heeft wel de fysieke kracht, maar mentaal gelooft hij niet dat hij kan loskomen. In plaats van de ketting kan je ook een riem of theedoek om de poot van de olifant binden, omdat hij er van overtuigd is dat hij de situatie niet kan beïnvloeden.

Vlooien trainen

Van één van de grootste dieren gaan we nu naar een heel klein dier, de vlo. In de tijd dat het vlooiencircus nog een ding was, wilde je natuurlijk niet dat de vlooien uit je theater sprongen. Heb je weleens nagedacht hoe je deze vlooien zou kunnen conditioneren om in het theater te blijven?

Belangrijk om te weten is dat vlooien met name één ding doen: springen. De hele dag springen ze omhoog, ze landen en vervolgens springen ze opnieuw. Om ze te ‘trainen’ heb je niet meer nodig dan een glazen pot met een deksel. Maak een paar kleine gaatjes in het deksel, anders wordt het een heel kort experiment.

Zodra de vlooien in de pot zitten en het deksel zit er op, dan blijven ze doen waar ze goed in zijn, springen. Ze komen nu alleen – vrij hard – tegen het deksel aan. Eenmaal op de bodem van de pot geland waagt de vlo een nieuwe sprong, komt tegen het deksel aan en valt weer. Dit gaat zo’n 3 dagen door, waarna de vlo heeft geleerd net iets lager dan het deksel te springen.

Je kan nu het deksel van de pot af halen, zonder dat de vlooien uit de pot springen. Zolang de muren van je vlooiencircus minstens net zo hoog zijn als de glazen pot, dan springen de vlooien er nooit uit.

Sterker nog, zelfs het nageslacht van deze vlooien zal niet hoger springen dan de hoogte van het deksel.

Interessant, maar ik ben geen olifant (en zeker geen vlo)

Deze voorbeelden zijn natuurlijk bedoeld om het concept learned helplessness uit te leggen, maar er is ook een parallel te trekken met ons mensen. Wij hebben namelijk ook allerlei deksels gecreëerd, alleen zijn ze niet fysiek, maar mentaal. Onze dekseltjes komen in de vorm van zinnen als “dat is niets voor mij”, “dat kan ik toch nooit” of “zo doen we dat hier niet”.

Een goed voorbeeld van zo’n overtuiging – en het doorbreken daarvan – komt uit de sport. Het is het verhaal van de ‘four-minute mile’.

Zo lang als men kon heugen bestond de overtuiging dat het voor de mens onmogelijk was om een mile (ongeveer 1,6 kilometer) in minder dan 4 minuten te lopen. Totdat de Brit Roger Bannister op 6 mei 1954 de mile in 3 minuut 59.4 seconden liep. Door in zijn hoofd continu te visualiseren hoe hij de mile in minder dan 4 minuten liep, lukte het Roger Bannister om deze diepgewortelde overtuiging te doorbreken.

Als kritische lezer denk je nu wellicht: dit bewijst niet dat hier learned helplessness in het spel was. Wellicht was meneer Bannister wel een heel extreme atleet.

Een terecht punt, maar nu komt het: dit record stond voor slechts 46 dagen voordat het door een andere atleet werd verbroken. In het eerste jaar na Bannister liepen zelfs 37 renners de mile in minder dan 4 minuten. Het jaar daarna 300 renners. Doordat Roger Bannister had laten zien dat het lopen van een mile in minder dan 4 minuten mogelijk was, werd een eeuwenoude overtuiging losgelaten en geloofden anderen dat ze een dergelijke prestatie ook zouden kunnen neerzetten.

Hoe werkt learned helplessness jou tegen?

We hebben allemaal overtuigingen die ons tegenhouden onze maximale potentie te benutten. Omdat het ons in het verleden niet is gelukt, geloven we dat het in de toekomst ook niet mogelijk is. Uit angst om te falen of gekwetst te worden, leef je aan de veilige kant, doodsbang voor teleurstelling.

Leiders zijn niet realistisch, tenminste niet naar algemene maatstaven. Kijk naar Martin Luther King, die dezelfde rechten eiste voor zwarten als voor blanken. Neem John F. Kennedy, die binnen 10 jaar een man op de maan wilde hebben. Kijk naar Elon Musk die Mars wilt koloniseren.

Het punt is dat als je grootse dromen hebt, je groots moet denken en heersende overtuigingen moet overwinnen. Als je een droom hebt, ga er voor! Je hebt maar één leven, maak dat het mooiste leven mogelijk!

There is no great genius without some touch of madness

Albert Einstein