Is wat je ziet waar? En wat je je daar vervolgens van herinnert, is dat de objectieve waarheid? Wie je bent beïnvloed de manier waarop je de werkelijkheid ervaart en wat je als waar aanneemt. Het Rashomon effect beschrijft de subjectiviteit van je waarneming als het gaat om herinneringen. Met andere woorden: je herinneringen zijn geen accurate weergave van het verleden. Waar komt het Rashomon effect vandaan? Waarop is het van toepassing? En wat betekent dit voor ons beeld van de wereld?
Reality is merely an illusion, albeit a very persistent one.
Albert Einstein
In dit artikel lees je over de achtergrond en toepassing van het Rashomon effect. Ook deel ik verschillende voorbeelden uit het dagelijks leven waarin je dit effect terugziet. Zo leer je het effect herkennen en begrijp je beter waarom anderen de wereld vaak niet hetzelfde ervaren als jij.
Waar komt het Rashomon effect vandaan?
Aan het begin van de 20ste eeuw publiceerde de Japanse schrijver Ryūnosuke Akutagawa verschillende korte verhalen. Twee van deze verhalen, In a grove en Rashõmon, vormden de basis voor de film Rashomon van de Japanse regisseur Akira Kurosawa. In deze film wordt een samoerai dood aangetroffen en de film vertelt het verhaal van zijn moord vanuit het perspectief van 4 getuigen: zijn vrouw, een bandiet, een houthakker en de samoerai zelf (die via een medium spreekt).
De getuigenissen van de vier personages zijn zeer plausibel, maar lopen sterk uiteen en spreken elkaar op belangrijke punten tegen. Aangezien de personages zichzelf met hun verhaal niet proberen vrij te pleiten van enige schuld, is de vraag wat hier dan aan de hand is. Waarom vertellen deze vier personen zulke tegenstrijdige verhalen over de gebeurtenis waarvan ze allen getuige waren?
Wat is het Rashomon effect?
Het concept van de film van regisseur Kurosawa staat bekend als het Rashomon effect. Het beschrijft het principe van tegenstrijdige maar plausibele interpretaties van dezelfde gebeurtenis door verschillende individuen. Dit effect kan ontstaan wanneer aan drie voorwaarden wordt voldaan:
- Er zijn verschillende perspectieven van een gebeurtenis beschikbaar.
- Bewijs om te verifiëren wat daadwerkelijk heeft plaatsgevonden ontbreekt.
- Er is druk om iets af te sluiten. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn doordat een bepaalde autoriteit de waarheid wil achterhalen. Denk daarbij aan een rechter die een getuige verhoort.
Waardoor ontstaat het Rashomon effect?
De personages in Kurosawa’s film proberen zichzelf niet in te dekken. Wat is dan de oorzaak voor het Rashomon effect?
Het Rashomon effect kent twee oorzaken:
- Onze vooroordelen, zowel individueel als collectief:
- Individuele vooroordelen verschillen per persoon en hebben bijvoorbeeld te maken met de normen en waarden uit je opvoeding. Ook houden we onszelf voor de gek, wat zich bijvoorbeeld uit in cognitieve dissonantie: we praten wat krom is in ons hoofd recht. Een voorbeeld is de egocentrische bias, waarbij we onze eigen rol positiever afschilderen dan daadwerkelijk het geval is.
- Collectieve vooroordelen zijn universeler en mede cultureel bepaald. Paradigma’s worden sterk beïnvloed door je omgeving. Ook eerdere waarnemingen beïnvloeden ons huidige beeld van de werkelijkheid.
Wil je toetsen of ook jij bevooroordeeld bent, doe dan een Implicit Association Test (IAT).
- Onze gebrekkige manier van onthouden. Het doel van ons geheugen is niet het zo waarheidsgetrouw mogelijk opslaan van informatie. Het doel is informatie op te slaan die nuttig is voor onszelf. Daarbij komt ook dat wanneer we een gebeurtenis ophalen uit ons geheugen, we niet die gebeurtenis zelf herinneren, maar de laatste keer dat we de gebeurtenis herinnerden. Vergelijk het met het doorvertelspel dat je vroeger als kind ongetwijfeld hebt gespeeld: iemand fluistert een zin in het oor van een ander en die gaat de kring rond. Aan het einde van de kring is weinig meer over van de originele zin.
De realiteit is dat als we een gebeurtenis ophalen uit ons geheugen, we die telkens een klein beetje aanpassen (bijvoorbeeld door eerdergenoemde egocentrische bias). De volgende keer dat we die herinnering herinneren halen we deze aangepaste versie op uit ons geheugen. Doorloop dit proces vaak genoeg en de herinnering aan de originele gebeurtenis komt steeds verder af te staan van de werkelijkheid.
De parabel van de blinden en de olifant
Wellicht ken je het verhaal van de blinden die voor het eerst een olifant tegenkomen. Elk van hen voelt slechts een deel van het dier en construeert op basis daarvan een beeld van hoe een olifant er uitziet. Allen geloven ze dat zij het, op basis van hun eigen beperkte waarneming, bij het juiste eind hebben. Het Rashomon effect gaat precies over dit principe, maar dan specifiek gericht op subjectiviteit van je herinneringen.
Waar zie je het Rashomon effect terug?
Je ziet het Rashomon effect zeker niet alleen terug in films. Als psychologisch verschijnsel komt het in verschillende onderzoeken naar voren. De brede toepassing blijkt wel uit de voorbeelden hieronder, van films tot rechtszaken en van reviews tot verslaglegging in de media.
You create your own reality.
Jane Roberts
Het Rashomon effect in films
De meest voor de hand liggende plek waar je het Rashomon effect terugziet is in films. Film is immers het medium waar dit effect zijn naam aan dankt. Enkele voorbeelden van films waarin het effect wordt toegepast zijn:
- American Psycho (2000)
- Fight Club (1990)
- Gone Girl (2014)
- Shutter Island (2010)
- Vantage Point (2008)
In de films American Psycho, Fight Club, Gone Girl en Shutter Island wordt specifiek de techniek van de onbetrouwbare verteller ingezet. Je volgt het verhaal vanuit het perspectief van een van de hoofdpersonen en komt er later achter dat de werkelijkheid er anders uitziet.
In de film Vantage Point wordt gebruik gemaakt van een niet-chronologische verhaallijn. Hierbij is in dit geval wel sprake van één objectieve waarheid, maar je komt er pas gaandeweg het verhaal achter wat daadwerkelijk gebeurd is.
Beide technieken, de onbetrouwbare verteller en de niet-chronologische verhaallijn, zijn terug te herleiden naar de film Rashomon uit 1950. In deze films heb je als toeschouwer geen idee wie nu de waarheid vertelt.
Het Rashomon effect in rechtszaken
In zijn boek Blink haalt Malcolm Gladwell onderzoek aan naar het aanwijzen van een verdachte in een politie line-up. Daaruit blijkt dat slachtoffers of getuigen meer moeite hebben iemand in een line-up te herkennen nadat ze diegene eerst in woorden hebben beschreven.
Gladwell verklaart dit met een concept dat hij Verbal overshadowing noemt. Dit is het idee dat door iets in woorden te beschrijven, de visuele herinnering slechter wordt. Dit zou worden veroorzaakt door de wijze waarop onze hersenen functioneren. Onze linkerhersenhelft verwerkt namelijk woorden, terwijl het verwerken van beelden door de rechterhersenhelft wordt uitgevoerd. De focus op de ene hersenhelft vermindert het vermogen de andere hersenhelft te gebruiken.
Het Rashomon effect bij reviews
Jij en ik kunnen op hetzelfde moment hetzelfde restaurant bezoeken en toch een compleet andere ervaring hebben. Beide ervaringen kunnen gebaseerd zijn op dezelfde feiten, maar onze interpretatie daarvan is anders. De harde muziek die jij als te luid ervaarde vond ik lekker opzwepend. De verlichting binnen was mij te donker, terwijl jij het juist sfeervol vond.
Niet alleen ervaren we feiten anders, we ervaren ook andere feiten. Zo heb ik zo’n 4 jaar geleden een bizarre ontdekking gedaan: in de supermarkt blijkt een gangpad te zijn dat helemaal ingericht is met babyspullen. Luiers, melkpoeder, potjes met gepureerde groenten en spenen. Tot enkele jaren geleden was dit me totaal ontgaan. Pas toen ik zelf kinderen had zag ik deze gangpaden.
Niet alleen ervaren we feiten anders, we ervaren ook andere feiten.
De supermarkt is slechts één van de voorbeelden waar je dit terugziet. Is het je bijvoorbeeld weleens opgevallen hoeveel mensen in net zo’n auto als jij rijden? Datgene dat je kent krijgt je aandacht en valt op.
Het Rashomon effect in verslaglegging
Verslaglegging is sterk onderhevig aan het Rashomon effect. Denk bijvoorbeeld aan de klassieke opdeling van linkse en rechtse media. Een krant als de Telegraaf zal het nieuws op een andere manier verslaan dan de Volkskrant. Die gekleurde verslaglegging is ten dele bewust, aangezien de redactie haar lezers het nieuws wil voorschotelen op een manier die ze prettig vinden. Anderzijds zitten ook onbedoelde vooroordelen, denkpatronen en culturele en politieke voorkeuren verwerkt in de artikelen die journalisten hun lezers voorschotelen.
Ik doel hier echter niet alleen op verslaglegging in de media. Verslaglegging in de breedste zin van het woord is onderhevig aan het beschrijven van subjectieve waarnemingen. Geef 2 onderzoekers onafhankelijk van elkaar eenzelfde dataset en ze komen op basis daarvan met verschillende onderzoeksresultaten.
Misschien herken je het zelf ook wel. Je was bij een vergadering, maar als een andere aanwezige verteld wat daarin is besproken en wat daarvan de conclusies waren dan vraag je je af of jullie het over hetzelfde overleg hebben.
Twijfel is terecht
Wat kan je met deze kennis over de beperkte objectiviteit van je herinneringen? Wat is echt? Welke waarneming kan je nog vertrouwen?
Als je één ding meeneemt na het lezen van dit artikel, laat het dan zijn dat je herinneringen met een korreltje zout neemt. Trek alles in twijfel en ga bij twijfel uit van het positieve.
Perception is real even when it is not reality.
Edward de Bono