In elk conflict heb je de keuze welke rol je aanneemt. Je denk misschien dat je hierin een scala aan mogelijkheden hebt, maar in essentie kan je het aantal rollen terugbrengen tot drie. De dramadriehoek is een model dat precies dat doet. De drie rollen zijn die van aanklager, slachtoffer en redder. Wat houdt elk van deze rollen in? Hoe versterken ze elkaar? En het belangrijkste: hoe doorbreek je de dramadriehoek? Na het lezen van dit artikel kan je constructiever omgaan met conflicten.
I think what makes people fascinating is conflict, it’s drama, it’s the human condition. Nobody wants to watch perfection.
Nicolas Cage
Wat is de dramadriehoek?
De dramadriehoek is een gedragsmodelmodel uit de transactionele analyse. Het is bedacht door Stephen Karpman, vandaar dat het model ook wel bekend staat als de Karpman-driehoek. Karpman was een arts die onderzoek deed naar ruzies. Zo kwam hij erachter dat individuen bij elke ruzie – of drama – eigenlijk maar drie rollen aannemen. Deze rollen zijn die van aanklager, slachtoffer en redder. Deze drie rollen vormen de hoekpunten van de dramadriehoek die er als volgt uitziet:
In zijn originele paper illustreert Karpman dit model aan de hand van enkele klassieke sprookjes, zoals roodkapje. Daarbij stelt hij dat er pas een drama is wanneer individuen (of in het geval van de sprookjes karakters) wisselen tussen de drie rollen. De dramadriehoek kan je dus gebruiken om communicatie tussen individuen in conflictsituaties te analyseren en vervolgens te verbeteren.
The single biggest problem with communication is the illusion that it had taken place.
George Bernhard Shaw
De drie punten van de dramadriehoek
De dramadriehoek toont de drie rollen, aanklager, slachtoffer en redder. Deze rollen zijn verbonden in een driehoek, omdat alle rollen met elkaar interacteren. De driehoek die ontstaat geeft het drama weer dat het gevolg daarvan is. Tijdens een interactie kunnen individuen een van deze rollen aannemen. Wat houden de rollen in?
Aanklager
De aanklager heeft weinig waardering voor anderen en raakt snel geïrriteerd. Dit komt doordat hij het gevoel heeft omringt te zijn door incompetente idioten. Hij heeft hoge verwachtingen van anderen. Als ze die niet kunnen waarmaken dan bevestigt dit het gevoel dat anderen minder goed zijn dan hijzelf. Een aanklager herken je aan het gebruik van absolute termen als nooit en altijd. Uitspraken als “Ik moet ook alles zelf doen” horen ook bij de aanklager. Zijn verwijtende zinnen beginnen vaak met jij: “Jij ook altijd … en nooit …”. Hiermee komt hij kritisch en agressief over in zijn communicatie. De aanklager bedoelt het echter (meestal) niet slecht: hij is vaak juist van mening dat hij anderen zo helpt.
Slachtoffer
Een slachtoffer voelt zich minderwaardig, incompetent en heeft een externe locus of control. Het leven overkomt hem. Deze rol kenmerkt zich door zelfmedelijden. Dit is te herkennen aan uitspraken als “Arme ik”, “Ik kan het niet alleen” of “Ik kan het niet aan”. Het slachtoffer vraagt veelvuldig om hulp en als dit niet wordt geboden, dan voelt hij zich tekortgedaan.
Redder
Waar slachtoffers zijn, zijn ook redders om ze te helpen. Een redder is de oplosser, de fixer, een onbaatzuchtige altruïst. Redders kunnen een gevoel van superioriteit hebben, omdat ze anderen als minderwaardig zien. Redders weten wél wat de beste oplossing is en ze voorzien anderen dan ook graag van ongevraagd advies en feedback. Dat herken je vast wel, iemand die je advies geeft terwijl je daar niet op zit te wachten. Zelfs een kleine tip kan dan al enorm frustreren.
Een redder is te herkennen aan zinnen als “Ik help je wel even” en “Laat mij het maar doen”. Hiermee creëren helpers een enorme afhankelijkheid voor slachtoffers: elke keer dat het slachtoffer het gevoel heeft iets niet te kunnen, dan is daar de redder die de boel komt oplossen.
De essentie van de dramadriehoek: verantwoordelijkheden en verwachtingen
De essentie van de dramadriehoek is dat er een ongelijkwaardige situatie is. Iedere rol voelt zich beter of minder goed dan de anderen. Daarbij neemt of geeft iedere rol ook te veel of juist te weinig verantwoordelijkheid. De dramadriehoek gaat in essentie dus over verantwoordelijkheden en verwachtingen. Het overzicht hieronder geeft aan hoe de verschillende rollen acteren op deze twee assen:
- Verantwoordelijkheid
- De aanklager legt veel verantwoordelijkheid bij anderen, ook als diegene dat niet heeft.
- Het slachtoffer neemt niet graag verantwoordelijkheid. Hij legt de verantwoordelijkheid wel graag bij anderen neer.
- De redder neemt verantwoordelijkheid (over), ook als dat niet bij hem hoort.
- Verwachtingen
- De aanklager heeft hoge verwachtingen van anderen. Wanneer ze die niet kunnen waarmaken dan vindt de aanklager de ander incompetent.
- Het slachtoffer heeft hoge verwachtingen van anderen. De verwachtingen over zichzelf zijn heel erg laag.
- De redder heeft lage verwachtingen van anderen en voelt daarom de noodzaak te helpen.
De crux voor het stopzetten van een dramadriehoek zit ook in de verantwoordelijkheden en verwachtingen, daarover later in dit artikel meer.
Hoe de drie rollen interacteren
We nemen de drie rollen in de dramadriehoek onbewust aan. Daarbij kan je elk van de rollen aannemen en daartussen ook wisselen. Dit kan razendsnel gaan. In een discussie kan je starten als aanklager, maar nadat de ander op jou reageert, direct in de rol van slachtoffer schieten. Het is dus niet zo dat je altijd de slachtofferrol kiest of in elke situatie als aanklager acteert. Wel hebben de meeste mensen één of twee voorkeursrollen. Weet jij welke rollen dat voor jou zijn?
Je kan de dramadriehoek als analysemethode gebruiken bij elke ruzie of conflict. Wanneer je dit doet, dan zal je zien dat je eigen negatieve insteek direct een negatieve rol bij anderen uitlokt. Zo creëer je gezamenlijk een vicieuze cirkel van niet constructieve communicatie. Zo creëren slachtoffers bijvoorbeeld redders. Omgekeerd kan een redder ook zorgen dat iemand zich als slachtoffer gaat gedragen.
Maak geen onnodige slachtoffers
Redders creëren dus slachtoffers en vice versa. Hoe voorkom je dat je een ongezonde afhankelijkheid creëert door als redder op te treden?
Doe niets voor anderen dat ze ook zelf kunnen
Er is een regel voor mensen die in de zorg – bijvoorbeeld een bejaardentehuis – werken. Deze regel is: doe niets voor iemand die je verzorgt wat diegene ook zelf kan doen. Zelfs als dat met ontzettend veel moeite gaat. Hoe gevoelloos moet je zijn om iemand die je hulp kan gebruiken niet te helpen? Om toe te kijken hoe iemand zelfs al worstelt om zijn lepel naar zijn mond te brengen tijdens het eten?
Het klinkt hard en meedogenloos. Toch is dit wat je moet doen als je mensen hun onafhankelijkheid wilt laten behouden (of ze dit wilt geven). Doe je dat niet, dan voelt dat op korte termijn beter. Je hebt iemand kunnen helpen. Hiermee stap je echter in een neerwaartse spiraal, waarbij het einde – in sommige gevallen letterlijk – nabij is.
Met opvoeden is het zo mogelijk nog lastiger. Je wilt je kinderen helpen. Ze mogen – en moeten – daarentegen ook hun eigen fouten maken. Juist als het misgaat leren ze het meeste. Doe je dit niet, dan groeien je kinderen op tot nutteloze, ontevreden en verongelijkte volwassenen. Het is een (ontzettend lastige) balans. Er is nou eenmaal geen handleiding ‘kinderen opvoeden’. En dat is maar goed ook! Als het resultaat de moeite waard is dan zijn de instructies altijd onvoldoende. Dit – weten wat de ander moet doen, maar de oplossing niet kunnen aanreiken – is on-ge-loof-lijk moeilijk. Zelf merk ik ook dat wanneer het aankomt op de opvoeding van mijn kinderen het pakken van de korte pijn voor het lange termijn resultaat ontzettend lastig blijft.
Bevrijd slachtoffers uit hun gevangenis
Het volgende verhaal heb ik eens gehoord en is zeer toepasbaar op de slachtoffer- en redderrol van de dramadriehoek. De bron ervan heb ik niet kunnen achterhalen, dus sta me toe dit in mijn eigen woorden te vertellen.
Er is een dorp waarin een groep mannen onterecht is vastgezet in de gevangenis. Om dit onrecht recht te zetten besluit een aantal dorpelingen naar de drie rijkste inwoners van de stad te gaan. De dorpelingen overtuigen deze rijken om zelf een kijkje te gaan nemen in de gevangenis waar de mannen opgesloten zitten.
De eerste rijke doet dit en ziet dat de mannen ontzetten slecht te eten krijgen. Hij praat met de gevangenisdirecteur en schenkt een deel van zijn geld om te zorgen dat de mannen voortaan beter gevoed worden. De tweede rijke gaat enige tijd later ook op bezoek en ziet dat de mannen op de grond moeten slapen. Ook hij praat met de gevangenisdirecteur en hij koopt nieuwe bedden voor de mannen, zodat ze goed kunnen slapen. Tenslotte gaat de derde rijke langs en bekijkt de situatie. In zijn gesprek met de gevangenisdirecteur weet hij hem ervan te overtuigen dat de mannen onterecht zijn opgesloten en hij koopt de mannen vrij.
De eerste 2 rijken traden op als redder. Ze ‘hielpen’ de gevangen, zonder hun probleem daadwerkelijk op te lossen. Zo verzachtten ze het leed van de mannen, maar ze hielden de slachtoffers in hun rol. De derde rijke was effectiever in zijn aanpak. Door de mannen hun vrijheid terug te geven bevrijdde hij ze uit hun slachtofferrol en loste zo het daadwerkelijke probleem op.
Mag ik dan nooit iemand helpen?
Natuurlijk wel. Biedt alleen niet te snel je hulp aan, zeker niet als iemand er niet om vraagt. Alleen wanneer er een reëel gevaar of uitdaging is, hebben we een redder nodig. Sommige dingen kunnen we nou eenmaal niet alleen. Kijk ook hierbij goed naar de verantwoordelijkheden en verwachtingen. Lijkt iemand een slachtoffer omdat hij zijn verantwoordelijkheid niet neemt, of heeft iemand daadwerkelijk hulp nodig?
Hoe je een dramadriehoek kan stopzetten
Zoals ik al schreef zit de essentie van de dramadriehoek hem in de wederzijdse kijk op verantwoordelijkheden en verwachtingen vanuit de verschillende rollen. Het is de essentie, omdat je dit nodig hebt om een conflict te stoppen en uit de dramadriehoek te stappen. Wat namelijk vaak gebeurt is dat als iemand een bepaalde rol inneemt, jij direct een van de andere rollen vervult. Dat gaat dan bijvoorbeeld zo:
Persoon A: Misschien kan je volgende keer beter beginnen met een voorstelrondje. (helper)
Persoon B: Jij moet je er ook altijd mee bemoeien! (aanklager)
Persoon A: Ik probeerde alleen maar te helpen. Ik heb het waarschijnlijk weer niet goed aangepakt. Ik kan ook niets goed doen. (slachtoffer)
Persoon B: Zo erg is het ook weer niet. Ik zal je wel even laten zien hoe je dit de volgende keer beter aanpakt.(helper)
Zoals je ziet kunnen rollen heel snel verschuiven. Tot constructieve oplossingen leidt dit echter niet. Op korte termijn kan dit echter wel zo voelen: als slachtoffer krijg je aandacht, als redder heb je het gevoel te helpen en zelfs de aanklager vult zijn rol in omdat hij gelooft de ander zo verder te brengen. Op lange termijn zijn de uitkomsten van deze interactie altijd negatief en destructief. Het creëert ongezonde afhankelijkheden. Hoe voorkom je dat je in deze neerwaartse spiraal blijft zitten?
Een dramadriehoek stoppen
Je kan een dramadriehoek stoppen door uit de inhoud te stappen. Analyseer de interactie tussen individuen en haal impliciete verwachtingen boven tafel. Door de ander vervolgens te wijzen op zijn verantwoordelijkheden kan de dramadriehoek eindigen. Spreek iemand in de slachtofferrol aan op de eigen verantwoordelijkheden, in plaats van een oplossing aandragen. Zodra de ander zijn verantwoordelijkheden overziet en accepteert kan je uit de driehoek stappen.
Leadership is about taking responsibility, not making excuses.
Mitt Romney